مسئولیت مدنی چیست و چگونه محقق می شود ؟

مسئولیت‭ ‬مدنی‭ ‬عبارت‭ ‬از‭ ‬جبران‭ ‬ضرر‭ ‬و‭ ‬زیان‭ ‬و‭ ‬خسارت‭ ‬به‭ ‬دیگری‭ ‬است‭ ‬که‭ ‬این‭ ‬مسئولیت‭ ‬بر‭ ‬اساس‭ ‬رابطه‌ای‭ ‬دینی‭ ‬بین‭ ‬زیان‌دیده‭ ‬از‭ ‬جرم‭ ‬و‭ ‬زیان‌زننده‭ ‬ایجاد‭ ‬می‌شود‭.‬

بر‭ ‬این‭ ‬اساس،‭ ‬شخص‭ ‬به‭ ‬جبران‭ ‬خسارتی‭ ‬که‭ ‬به‭ ‬دیگران‭ ‬وارد‭ ‬می‌کند،‭ ‬ملزم‭ ‬می‌شود‭ ‬و‭ ‬در‭ ‬حقیقت‭ ‬این‭ ‬الزام،‭ ‬ناشی‭ ‬از‭ ‬عمل‭ ‬منتسب‭ ‬و‭ ‬مرتبط‭ ‬به‭ ‬او‭ ‬نسبت‭ ‬به‭ ‬دیگری‭ ‬است‭.‬

در‭ ‬این‭ ‬نوع‭ ‬مسئولیت،‭ ‬چون‭ ‬عمل‭ ‬ارتکابی‭ ‬مخل‭ ‬نظم‭ ‬عمومی‭ ‬نیست،‭ ‬جامعه‭ ‬از‭ ‬خود‭ ‬دفاع‭ ‬نمی‌کند‭ ‬و‭ ‬متضرر‭ ‬از‭ ‬جرم‭ ‬باید‭ ‬زیان‭ ‬وارده‭ ‬به‭ ‬خود‭ ‬را‭ ‬از‭ ‬مرتکب‭ ‬مطالبه‭ ‬کند‭.‬

در‭ ‬حقیقت،‭ ‬هر‭ ‬کس‭ ‬بدون‭ ‬مجوز‭ ‬قانونی،‭ ‬عمدا‭ ‬یا‭ ‬در‭ ‬نتیجه‭ ‬بی‌احتیاطی‭ ‬به‭ ‬جان،‭ ‬سلامتی،‭ ‬مال،‭ ‬آزادی،‭ ‬حیثیت،‭ ‬شهرت‭ ‬تجارتی‭ ‬یا‭ ‬به‭ ‬هر‭ ‬حق‭ ‬دیگری‭ ‬که‭ ‬به‭ ‬موجب‭ ‬قانون‭ ‬برای‭ ‬افراد‭ ‬ایجاد‭ ‬شده‭ ‬است،‭ ‬لطمه‌ای‭ ‬وارد‭ ‬کند‭ ‬که‭ ‬موجب‭ ‬ضرر‭ ‬مادی‭ ‬یا‭ ‬معنوی‭ ‬دیگری‭ ‬شود،‭ ‬مسئول‭ ‬جبران‭ ‬خسارت‭ ‬ناشی‭ ‬از‭ ‬عمل‭ ‬خود‭ ‬است‭.‬

‭  ‬هدف‭ ‬و‭ ‬قلمروی‭ ‬مسئولیت‭ ‬مدنی

هدف‭ ‬از‭ ‬مسئولیت‭ ‬مدنی‭ ‬یا‭ ‬ضمان‭ ‬قهری،‭ ‬جبران‭ ‬خسارت‭ ‬شخص‭ ‬متضرر‭ ‬بوده‭ ‬و‭ ‬به‭ ‬عبارت‭ ‬دیگر،‭ ‬برای‭ ‬حفظ‭ ‬حقوق‭ ‬خصوصی‭ ‬افراد‭ ‬وضع‭ ‬شده‭ ‬است‭ .‬

قلمروی‭ ‬مسئولیت‭ ‬مدنی‭ ‬بسیار‭ ‬گسترده‭ ‬است؛‭ ‬به‭ ‬نحوی‭ ‬که‭ ‬به‭ ‬محض‭ ‬ورود‭ ‬خسارت‭ ‬از‭ ‬طرف‭ ‬زیان‌زننده،‭ ‬مسئولیت‭ ‬مدنی‭ ‬وی‭ ‬جهت‭ ‬جبران‭ ‬خسارت‭ ‬ظاهر‭ ‬می‌شود؛‭ ‬به‭ ‬عبارتی‭ ‬دیگر‭ ‬هر‭ ‬خسارتی‭ ‬ناشی‭ ‬از‭ ‬تقصیر،‭ ‬بی‌احتیاطی،‭ ‬بی‌مبالاتی‭ ‬و‭ ‬عدم‭ ‬مهارت‭ ‬قابل‭ ‬جبران‭ ‬خواهد‭ ‬بود‭.‬‭.‬

‭ ‬منابع‭ ‬مسئولیت‭ ‬مدنی‭ ‬یا‭ ‬ضمان‭ ‬قهری

‭ ‬منابع‭ ‬مسئولیت‭ ‬مدنی‭ ‬یا‭ ‬ضمان‭ ‬قهری‭ ‬عبارت‭ ‬از‭ ‬مواد‭ ‬308‭ ‬تا‭ ‬337‭ ‬قانون‭ ‬مدنی،‭ ‬قانون‭ ‬مسئولیت‭ ‬مدنی‭ ‬و‭ ‬قانون‭ ‬بیمه‭ ‬اجباری‭ ‬مسئولیت‭ ‬مدنی‭ ‬دارندگان‭ ‬وسائل‭ ‬نقلیه‭ ‬موتوری‭ ‬زمینی‭ ‬در‭ ‬مقابل‭ ‬اشخاص‭ ‬ثالث‭ ‬است‭.‬

همه‭ ‬مسئولیت‌های‭ ‬مدنی‭ ‬و‭ ‬قواعد‭ ‬راجع‭ ‬به‭ ‬آن‭ ‬بر‭ ‬مبنای‭ ‬قواعد‭ ‬اخلاقی‭ ‬و‭ ‬مذهبی‭ ‬پایه‌گذاری‭ ‬شده‭ ‬است؛‭ ‬یعنی‭ ‬همان‭ ‬قواعد‭ ‬اخلاقی‭ ‬است‭ ‬که‭ ‬ضمانت‭ ‬اجرای‭ ‬مادی‭ ‬و‭ ‬دولتی‭ ‬یافته‭ ‬و‭ ‬به‭ ‬شکل‭ ‬قواعد‭ ‬حقوقی‭ ‬جلوه‌گر‭ ‬شده‭ ‬است؛‭ ‬چرا‭ ‬که‭ ‬اخلاق‭ ‬حکم‭ ‬می‌کند‭ ‬که‭ ‬هیچ‭ ‬کس‭ ‬نباید‭ ‬به‭ ‬دیگری‭ ‬زیان‭ ‬برساند‭ ‬و‭ ‬هیچ‭ ‬ضرری‭ ‬نباید‭ ‬جبران‌نشده‭ ‬باقی‭ ‬بماند‭.‬

  ‬مبانی‭ ‬مسئولیت‭ ‬در‭ ‬قانون‭ ‬مدنی

هر‭ ‬شخصی‭ ‬مسئول‭ ‬خطاهای‭ ‬خویش‭ ‬است‭ ‬و‭ ‬باید‭ ‬زیان‌های‭ ‬ناشی‭ ‬از‭ ‬تقصیر‭ ‬خود‭ ‬را‭ ‬جبران‭ ‬کند‭. ‬اما‭ ‬نباید‭ ‬این‭ ‬اصل‭ ‬را‭ ‬تغییرناپذیر‭ ‬و‭ ‬مطلق‭ ‬شمرد،‭ ‬بنابراین‭ ‬در‭ ‬مسئولیت‭ ‬دو‭ ‬مبنا‭ ‬فرض‭ ‬شده‭ ‬که‭ ‬هر‭ ‬دو‭ ‬نظریه‭ ‬در‭ ‬جای‭ ‬خود‭ ‬قابل‭ ‬استفاده‭ ‬است‭:‬

‭ ‬1-‭ ‬نظریه‭ ‬تقصیر

بر‭ ‬مبنای‭ ‬نظریه‭ ‬تقصیر،‭ ‬کسی‭ ‬را‭ ‬باید‭ ‬مسئول‭ ‬شناخت‭ ‬که‭ ‬مرتکب‭ ‬تقصیری‭ ‬شده‭ ‬باشد،‭ ‬به‭ ‬عبارت‭ ‬دیگر‭ ‬شخص‭ ‬متضرر‭ ‬در‭ ‬صورتی‭ ‬می‌تواند‭ ‬خسارت‭ ‬خود‭ ‬را‭ ‬مطالبه‭ ‬کند‭ ‬که‭ ‬تقصیر‭ ‬زیان‌دیده‭ ‬را‭ ‬ثابت‭ ‬کند‭ ‬و‭ ‬متقابلا‭ ‬شخص‭ ‬زیان‌رساننده‭ ‬زمانی‭ ‬می‌تواند‭ ‬از‭ ‬جبران‭ ‬خسارت‭ ‬شانه‭ ‬خالی‭ ‬کند‭ ‬که‭ ‬ثابت‭ ‬کند‭ ‬زیان‭ ‬در‭ ‬نتیجه‭ ‬حادثه‭ ‬پیش‌بینی‌نشده‭ ‬و‭ ‬خارجی‭ ‬و‭ ‬غیر‭ ‬قابل‭ ‬اجتناب‭ (‬فورس‭ ‬ماژور‭) ‬ایجاد‭ ‬شده‭ ‬است‭.‬

‭ ‬2-‭ ‬نظریه‭ ‬ایجاد‭ ‬خطر

بر‭ ‬مبنای‭ ‬نظریه‭ ‬ایجاد‭ ‬خطر،‭ ‬هر‭ ‬کس‭ ‬به‭ ‬فعالیتی‭ ‬بپردازد‭ ‬که‭ ‬محیط‭ ‬خطرناکی‭ ‬برای‭ ‬دیگران‭ ‬به‭ ‬وجود‭ ‬آورد‭ ‬و‭ ‬کسی‭ ‬که‭ ‬از‭ ‬این‭ ‬محیط‭ ‬منتفع‭ ‬می‌شود‭ ‬باید‭ ‬خسارت‭ ‬وارده‭ ‬را‭ ‬جبران‭ ‬کند‭.‬

در‭ ‬حقوق‭ ‬ایران‭ ‬اصولا‭ ‬مسئولیت‭ ‬مبتنی‭ ‬بر‭ ‬تقصیر‭ ‬است،‭ ‬اما‭ ‬تقصیر‭ ‬مبنای‭ ‬منحصر‭ ‬مسئولیت‭ ‬نیست‭.‬

‭  ‬عناصر‭ ‬تحقق‭ ‬مسئولیت

برای‭ ‬تحقق‭ ‬مسئولیت‭ ‬در‭ ‬همه‭ ‬حال‭ ‬سه‭ ‬عنصر‭ ‬وجود‭ ‬دارد‭:‬

1-‭ ‬وجود‭ ‬عنصر‭ ‬ضرر‭.‬

2-‭ ‬ارتکاب‭ ‬فعل‭ ‬زیان‌بار‭.‬

3-‭ ‬رابطه‭ ‬سببیت‭ ‬بین‭ ‬فعل‭ ‬شخصی‭ ‬و‭ ‬ضرری‭ ‬که‭ ‬وارد‭ ‬شده‭ ‬است‭.‬

اسباب‭ ‬مسئولیت‭ ‬در‭ ‬قانون‭ ‬مدنی

در‭ ‬قانون‭ ‬مدنی‭ ‬تحت‭ ‬عنوان‭ ‬ضمان‭ ‬قهری‭ ‬از‭ ‬چهار‭ ‬عامل‭ ‬غصب،‭ ‬اتلاف،‭ ‬تسبیب‭ ‬و‭ ‬استیفاء‭ ‬یاد‭ ‬می‌شود‭ ‬که‭ ‬اسباب‭ ‬مسئولیت‭ ‬در‭ ‬حقوق‭ ‬کنونی‭ ‬به‭ ‬شمار‭ ‬می‌روند‭.‬

‭  ‬غصب

در‭ ‬غصب‭ ‬مبنای‭ ‬مسئولیت‭ ‬تجاوز‭ ‬به‭ ‬حق‭ ‬دیگری‭ ‬است؛‭ ‬خواه‭ ‬عمدی‭ ‬باشد‭ ‬و‭ ‬خواه‭ ‬غیر‭ ‬عمدی‭.‬

غاصب،‭ ‬مسئول‭ ‬تلف‭ ‬و‭ ‬عیب‭ ‬عین‭ ‬و‭ ‬منفعت‭ ‬مال‭ ‬است،‭ ‬چه‭ ‬خود‭ ‬تلف‭ ‬کند‭ ‬و‭ ‬چه‭ ‬دیگری‭ ‬آن‭ ‬را‭ ‬تلف‭ ‬کند‭.‬

مسئولیت‭ ‬غاصب،‭ ‬محدود‭ ‬به‭ ‬زمانی‭ ‬که‭ ‬مال‭ ‬غصب‌شده‭ ‬را‭ ‬در‭ ‬تصرف‭ ‬دارد،‭ ‬نیست؛‭ ‬بلکه‭ ‬تا‭ ‬هنگامی‭ ‬که‭ ‬مال‭ ‬به‭ ‬دست‭ ‬صاحب‭ ‬خود‭ ‬نرسیده‭ ‬است،‭ ‬هر‭ ‬زیانی‭ ‬به‭ ‬مال‭ ‬وارد‭ ‬شود،‭ ‬بر‭ ‬عهده‭ ‬غاصب‭ ‬است‭.‬

بر‭ ‬اساس‭ ‬ماده‭ ‬318‭ ‬قانون‭ ‬مدنی،‭ ‬هر‭ ‬گاه‭ ‬مالک‭ ‬به‭ ‬غاصبی‭ ‬که‭ ‬مال‭ ‬مغصوب‭ ‬در‭ ‬ید‭ ‬او‭ ‬تلف‭ ‬شده‭ ‬است،‭ ‬رجوع‭ ‬کند،‭ ‬آن‭ ‬شخص‭ ‬حق‭ ‬رجوع‭ ‬به‭ ‬غاصب‭ ‬دیگر‭ ‬را‭ ‬ندارد‭ ‬اما‭ ‬اگر‭ ‬به‭ ‬غاصب‭ ‬دیگری‭ ‬به‭ ‬غیر‭ ‬از‭ ‬آن‭ ‬کسی‭ ‬که‭ ‬مال‭ ‬در‭ ‬ید‭ ‬او‭ ‬تلف‭ ‬شده‭ ‬است،‭ ‬رجوع‭ ‬کند،‭ ‬مشارالیه‭ ‬نیز‭ ‬می‌تواند‭ ‬به‭ ‬کسی‭ ‬که‭ ‬مال‭ ‬در‭ ‬ید‭ ‬او‭ ‬تلف‭ ‬شده‭ ‬است،‭ ‬رجوع‭ ‬کند‭ ‬یا‭ ‬به‭ ‬یکی‭ ‬از‭ ‬لاحقین‭ ‬خود‭ ‬رجوع‭ ‬کند‭ ‬تا‭ ‬منتهی‭ ‬شود‭ ‬به‭ ‬کسی‭ ‬که‭ ‬مال‭ ‬در‭ ‬ید‭ ‬او‭ ‬تلف‭ ‬شده‭ ‬است‭. ‬به‭ ‬طور‭ ‬کلی‭ ‬ضمان‭ ‬بر‭ ‬عهده‌‭ ‬کسی‭ ‬مستقر‭ ‬است‭ ‬که‭ ‬مال‭ ‬مغصوب‭ ‬در‭ ‬نزد‭ ‬او‭ ‬تلف‭ ‬شده‭ ‬است‌‭.‬

بنابراین‭ ‬مسئولیت‭ ‬غاصب‭ ‬در‭ ‬برابر‭ ‬مالک،‭ ‬یکی‭ ‬از‭ ‬نمونه‌های‭ ‬بارز‭ ‬مسئولیت‭ ‬عینی‭ ‬است‭.‬

‭  ‬اتلاف

به‭ ‬طور‭ ‬کلی‭ ‬هر‭ ‬کس‭ ‬به‭ ‬صورت‭ ‬مستقیم‭ ‬مال‭ ‬کسی‭ ‬را‭ ‬تلف‭ ‬کند،‭ ‬یعنی‭ ‬در‭ ‬این‭ ‬کار‭ ‬مباشر‭ ‬تلف‭ ‬باشد‭ ‬نه‭ ‬مسبب‭ ‬آن،‭ ‬مسئول‭ ‬جبران‭ ‬خسارت‭ ‬وارده‭ ‬به‭ ‬مال‭ ‬است‭.‬

‭  ‬تسبیب

در‭ ‬تسبیب‭ ‬شخص‭ ‬به‭ ‬طور‭ ‬مستقیم‭ ‬مباشر‭ ‬تلف‭ ‬کردن‭ ‬مال‭ ‬نیست‭. ‬عنصر‭ ‬تقصیر،‭ ‬در‭ ‬تسبیب‭ ‬بسیار‭ ‬پررنگ‭ ‬است؛‭ ‬به‭ ‬نحوی‭ ‬که‭ ‬اگر‭ ‬زیان‌دیده‭ ‬بتواند‭ ‬تقصیر‭ ‬مسبب‭ ‬را‭ ‬ثابت‭ ‬کند،‭ ‬مستحق‭ ‬جبران‭ ‬خسارت‭ ‬است‭ . ‬در‭ ‬اتلاف،‭ ‬تقصیر‭ ‬شرط‭ ‬ایجاد‭ ‬مسئولیت‭ ‬نیست‭ ‬اما‭ ‬در‭ ‬تسبیب،‭ ‬تقصیر‭ ‬شرط‭ ‬است‭.‬

در‭ ‬اتلاف‭ ‬شخص‭ ‬به‭ ‬طور‭ ‬مستقیم‭ ‬مال‭ ‬دیگری‭ ‬را‭ ‬تلف‭ ‬می‌کند‭ ‬اما‭ ‬در‭ ‬تسبیب‭ ‬شخص‭ ‬مسبب‭ ‬تلف‭ ‬مال‭ ‬می‌شود‭.‬

‭  ‬استیفاء

هر‭ ‬کس‭ ‬بر‭ ‬حسب‭ ‬امر‭ ‬دیگری‭ ‬اقدام‭ ‬به‭ ‬عملی‭ ‬کند‭ ‬که‭ ‬عرفا‭ ‬برای‭ ‬آن‭ ‬عمل‭ ‬اجرتی‭ ‬بوده‭ ‬یا‭ ‬آن‭ ‬شخص‭ ‬عادتا‭ ‬مهیای‭ ‬آن‭ ‬عمل‭ ‬باشد،‭ ‬عامل‭ ‬مستحق‭ ‬اجرت‭ ‬عمل‭ ‬خود‭ ‬خواهد‭ ‬بود؛‭ ‬مگر‭ ‬اینکه‭ ‬معلوم‭ ‬شود‭ ‬که‭ ‬قصد‭ ‬تبرع‭ (‬رایگان‭ ‬بودن‭) ‬داشته‭ ‬است‭.  ‬این‭ ‬موضوع‭ ‬در‭ ‬ماده‭ ‬336‭ ‬قانون‭ ‬مدنی‭ ‬مورد‭ ‬تاکید‭ ‬قانونگذار‭ ‬قرار‭ ‬گرفته‭ ‬است‭.‬

در‭ ‬حقیقت‭ ‬قانونگذار‭ ‬در‭ ‬این‭ ‬ماده،‭ ‬به‭ ‬این‭ ‬موضوع‭ ‬اشاره‭ ‬می‌کند‭ ‬که‭ ‬داشتن‭ ‬قصد‭ ‬تبرع،‭ ‬امری‭ ‬خلاف‭ ‬اصل‭ ‬است‭ ‬که‭ ‬باید‭ ‬ثابت‭ ‬شود‭ ‬و‭ ‬کسی‭ ‬که‭ ‬کاری‭ ‬را‭ ‬برای‭ ‬دیگری‭ ‬انجام‭ ‬می‌دهد،‭ ‬مستحق‭ ‬است‭ ‬و‭ ‬طرف‭ ‬دیگر‭ ‬مسئول‭ ‬پرداخت‭ ‬اجرت‌المثل‭ ‬عمل‭ ‬متعهد‭ ‬خواهد‭ ‬بود‭.‬


URL : https://www.vekalatonline.ir/articles/106210/مسئولیت-مدنی-چیست-و-چگونه-محقق-می-شود-؟/